Buğdayın ( Triticum spp.) yetiştirilmesi tarihin çok eski dönemlerine dayanır. Buğday, ilk evcilleştirilmiş gıda ürünlerinden biriydi ve 8.000 yıldır Avrupa, Batı Asya ve Kuzey Afrika'nın başlıca medeniyetlerinin temel gıdası olmuştur. Günümüzde buğday, diğer ticari ürünlerden daha fazla arazide yetiştirilmektedir ve insanlar için en önemli gıda tahılı kaynağı olmaya devam etmektedir. Üretimi pirinç, mısır ve patates dahil tüm ürünlere öncülük etmektedir.

Ürün 30° ve 60°K ve 27° ve 40°G enlemleri arasında en başarılı olsa da (Nuttonson, 1955), buğday bu sınırların ötesinde, Kuzey Kutup Dairesi'nin içinden ekvatora yakın daha yüksek rakımlara kadar yetiştirilebilir. Uluslararası Mısır ve Buğday Geliştirme Merkezi'nin (CIMMYT) son yirmi yıldır yaptığı geliştirme araştırmaları (Saunders ve Hettel, 1994), buğday üretiminin çok daha sıcak bölgelerde teknolojik olarak mümkün olduğunu göstermiştir. Yükseklikte, ürün deniz seviyesinden 3.000 masl'nin üzerine kadar yetiştirilir ve Tibet'te 4.570 masl olarak bildirilmiştir (Percival, 1921).

Optimum büyüme sıcaklığı yaklaşık 25°C'dir, minimum ve maksimum büyüme sıcaklıkları sırasıyla 3° ila 4°C ve 30° ila 32°C'dir (Briggle, 1980). Buğday, kserofitikten kıyısal olana kadar geniş bir nem koşullarına adapte olmuştur. Buğdayın yetiştirildiği arazi alanının yaklaşık dörtte üçü yıllık ortalama 375 ila 875 mm yağış almasına rağmen, yağışın 250 ila 1750 mm arasında değiştiği çoğu yerde yetiştirilebilir (Leonard ve Martin, 1963). Optimum üretim, büyüme mevsimi boyunca yeterli bir nem kaynağının bulunmasını gerektirir; ancak çok fazla yağış, hastalık ve kök problemlerinden kaynaklanan verim kayıplarına yol açabilir. Çok farklı soyağacına sahip çeşitler, çeşitli toprak ve iklim koşulları altında yetiştirilir ve geniş özellik varyasyonları gösterir. Dünyanın herhangi bir yerinde herhangi bir ayda buğday hasadı yapılıyor olsa da, ılıman bölgelerde hasat Kuzey Yarımküre'de Nisan-Eylül ayları arasında, Güney Yarımküre'de ise Ekim-Ocak ayları arasında gerçekleşmektedir (Percival, 1921).

İlkbahar veya kış buğdayı olarak sınıflandırma yaygındır ve geleneksel olarak ürünün yetiştirildiği mevsimi ifade eder. Kış buğdayı için, bitki soğuk kış sıcaklıkları (0° ila 5°C) dönemini yaşayana kadar başaklanma ertelenir. Sonbaharda ekilir, böylece çimlenir ve kış boyunca vejetatif fazda kalan ve ilkbaharın başlarında büyümeye devam eden genç bitkilere dönüşür. Bu, sonbahar nemini çimlenme için kullanma ve ilkbaharın başlarındaki güneş ışığından, sıcaklıktan ve yağmurdan etkili bir şekilde yararlanma avantajı sağlar. Adından da anlaşılacağı gibi ilkbahar buğdayı genellikle ilkbaharda ekilir ve yaz sonunda olgunlaşır ancak Güney Asya, Kuzey Afrika, Orta Doğu ve daha düşük enlemler gibi ılıman kışlar yaşayan ülkelerde sonbaharda ekilebilir.

Buğday birçok yönden özeldir. Buğday, diğer tüm mahsullerden daha büyük olan 240 milyon hektardan fazla alanda yetiştirilir ve dünya ticareti diğer tüm mahsullerin toplamından daha fazladır. Kabartma ekmek somunu, buğday çekirdeğinin mayalı hamurda fermantasyon meydana geldiğinde küçük karbondioksit kabarcıklarını hapseden elastik bir protein formu olan glüten içermesi sayesinde mümkündür ve hamurun kabarmasına neden olur (Hanson vd ., 1982). Tahıl gıdalarının en iyisidir ve insanlara diğer tüm gıda kaynaklarından daha fazla besin sağlar. Buğday, buğday bitkisinin agronomik uyumluluğu, tahılın depolanmasının kolaylığı ve tahılın yenilebilir, lezzetli, ilginç ve doyurucu yiyecekler yapmak için una dönüştürülmesinin kolaylığı nedeniyle önemli bir diyet bileşenidir. Ekmeklik buğday unundan üretilen hamurlar, benzersiz viskoelastik özellikleriyle diğer tahıllardan yapılanlardan farklıdır (Orth ve Shellenberger, 1988). Buğday, ülkelerin çoğunda en önemli karbonhidrat kaynağıdır. Buğday nişastası, çoğu buğday proteini gibi kolayca sindirilir. Buğday mineraller, vitaminler ve yağlar (lipidler) içerir ve az miktarda hayvansal veya baklagil proteini eklendiğinde oldukça besleyicidir. Ağırlıklı olarak buğday bazlı bir diyet, et bazlı bir diyetten daha fazla lif içerir (Johnson ve diğerleri , 1978).

Şekil 1.1
Dünya çapında buğday alanı ve üretimi

Kaynak : CIMMYT, 1996.

Buğday ayrıca, özellikle hasatların yağmurdan olumsuz etkilendiği ve tahılın önemli miktarlarının gıda kullanımına uygun olmadığı yıllarda popüler bir hayvan yemi kaynağıdır. Bu tür düşük kaliteli tahıllar genellikle endüstri tarafından yapıştırıcı, kağıt katkı maddeleri, çeşitli diğer ürünler ve hatta alkol üretiminde kullanılır.

ÜRETİM VE TİCARET

Dünya buğday üretimi 1951-1990 döneminde önemli ölçüde arttı, ancak buğday ekili alanların genişlemesi uzun zamandır artan buğday üretiminin önemli bir kaynağı olmaktan çıktı (CIMMYT, 1996) (Şekil 1.1). Üretim 1990'da 592 milyon tonla tüm zamanların en yüksek seviyesine ulaştı ve 529 milyon tonun üretildiği 1986'dan bu yana 500 milyon ton veya üzeri oldu. 1990'dan bu yana üretim nispeten sabit kaldı. Yüksek gelirli ülkelerin buğday üretiminin payı 1950'lerin başındaki yaklaşık %45'ten son yıllarda yaklaşık %35'e düştü. Toprakları korumak için ürün rezerv programlarına yönelik politika değişiklikleri, yüksek gelirli ülkelerde buğdaydan önemli üretim alanını aldı. Geçtiğimiz beş yılda, gelişmekte olan ülkeler dünya buğdayının %45'inden fazlasını üretti.

Şekil 1.2
Dünya çapında buğday verimleri, 1951-1995

Kaynak : CIMMYT, 1996.

Dünya buğday üretimindeki artışın çoğu hektar başına daha yüksek verimden kaynaklanmıştır (Şekil 1.2). 1951'de dünya üretimi yaklaşık 1 ton/ha idi. 1980'lerin başında 2 ton/ha'ya ulaştı ve 1995'te yaklaşık 2,5 ton/ha'ya tırmandı. Verimler dünya 2 Ekmeklik buğday: iyileştirme ve üretim3 3 bir eğilim azalmasına dair çok az belirtiyle tırmanmaya devam etti. Hem verim için genetik olarak iyileştirilmiş çeşitler hem de daha iyi kültürel yöntemler verim artışlarına katkıda bulunmuştur, ancak her birinin etkilerini ölçmek zordur. Verim istikrarı, özellikle gelişmekte olan ülkelerde, dünyanın birçok yerinde yönetime duyarlı, yüksek verimli, hastalığa dayanıklı yarı cüce buğday çeşitlerinin (genellikle HYV olarak adlandırılır) benimsenmesi nedeniyle büyük ölçüde ortamlarda önemli ölçüde artmıştır. İyileştirilmiş tarımsal uygulamalar da verimin güvenilirliğini ve sürdürülebilirliğini artırmada önemli bir rol oynamıştır. Örneğin Türkiye'de üretim 1971 ile 1982 arasında 9 milyon tondan yaklaşık 17,5 milyon tona neredeyse iki katına çıktı. Bu etkileyici artış, öncelikle Anadolu Platosu'nda su tasarrufu sağlayan kültürel uygulamaların kullanılmasından kaynaklandı (Curtis, 1982; Dalrymple, 1986). Üretim girdilerinin kullanımı, özellikle azotlu gübre ve sulama suyu, önemli ölçüde arttı. Hindistan ve Çin, bu girdilerin önemli ölçüde arttığı iki büyük buğday üretici ülkedir. Çin'de tüm tahılların verimi 1961'den 1995'e kadar hektar başına 1,4'ten 4,6 tona çıktı ve aynı dönemde Hindistan'daki verimler hektar başına 1,0'dan 2,1 tona iki katına çıktı (Borlaug ve Dowswell, 1996; CIMMYT, 1996).

Buğday üreten ülkeler

Tablo 1.1, 1993-1995 döneminde dünyanın başlıca buğday üreten ülkelerinin bir listesini, ortalama alan, verim, üretim, net ithalat ve tüketim bilgilerini içerir. Çin, buğday üretimine ayrılmış en büyük kara alanına sahiptir ve onu ABD, Hindistan ve Rusya Federasyonu yakından takip eder. Beşinci ve altıncı sırada yer alan Kazakistan ve Kanada, ilk dört ülkenin yaklaşık yarısı kadar alanda buğday üretmektedir. Son yıllarda, yıllık ortalama 100 milyon tonun üzerinde üretim yapan Çin, her biri ortalama 60 milyon tona yakın üretim yapan ABD ve Hindistan'ın çok önünde yer almaktadır. Son yıllarda Çin'deki üretim artışları çarpıcı olmuştur; 1995'teki üretim, 1994'tekinden %3 daha yüksekti.

Büyük arazi alanına sahip üreticiler arasında Çin'in verimi hektar başına 3,5 ton olurken, ABD, Hindistan ve Rusya Federasyonu'nun verimi sırasıyla hektar başına 2,5 ve 1,5 ton oldu.

TABLO 1.1
Belirli ülkeler için seçilmiş buğday istatistikleri. 1993-1995